Awyr y Gwanwyn - lluniau o Gymru yn y gwanwyn

Diolch i BBC Cymru Fyw am y lluniau hyfryd hyn.

www.bbc.co.uk/cymrufyw/43884626

Ydych chi'n bwyta'n lân?

Diolch i BBC Cymru Fyw am y darn yma.

Mae'n gyngor da a chall i fwyta a byw yn iach, ond beth yn union mae hyn yn ei olygu?

Mae pawb yn wahanol ac mae beth sy'n gweddu un person efallai ddim yn addas i eraill. Mae Cymru Fyw wedi sgwrsio gyda thri pherson ynglŷn â sut maen nhw wedi newid eu harferion bwyta: 

Dan Williams: Deiet Paleo a crossfit

Er mai her blwyddyn newydd oedd dilyn y deiet yma i Dan a chriw o'i gampfa ar y cychwyn, bellach mae ganddo berthynas newydd â bwyd, ac mae'n parhau i wneud penderfyniadau penodol am yr hyn mae'n ei fwyta ac yfed.

"Ar y deiet yma dwyt ti ddim yn cael bwyta dim cynnyrch llaeth, siwgr, bwydydd wedi eu prosesu, grawnfwydydd, pasta, bara, reis, dim ffa a dim cnau mwnci nac yfed alcohol. Felly yr hyn wyt ti'n cael bwyta ydy cig, llysiau, bwyd môr, cnau, hadau a ffrwythau.

"Fe ddechreuais i ym mis Ionawr, ac mi oedd o'n anodd am yr ychydig wythnosau cyntaf, ond unwaith rwyt ti dros y cravings mae'n dod yn haws.

"R'on i'n trio cadw at 40% carbs, 30% protein a 30% braster i bob pryd bwyd ac yn defnyddio ap ar fy ffôn i gyfri'r calorïau a logio fy mwyd. Roeddwn i'n mesur popeth a gwneud yn siŵr fod pob pryd bwyd yn dod allan yn cyfateb i hynna."

"Cynyddu muscle mass oedd y bwriad i fi yn hytrach na cholli pwysau, ond mae'r fat wedi disgyn off am nad ydw i'n bwyta siwgr. Y bwriad i fi ydy bod yn fit for life.

"Mae fy mherthynas efo bwyd wedi newid. Dwi'n fwy ymwybodol o sut mae fy nghorff yn ymateb i fwyd, a dyma'r ffordd fydda i'n bwyta o hyn allan. Dwi'n gwneud dewisiadau cywir pan dwi'n mynd allan i fwyta. Os oes 'na gacen yn y swyddfa, mi wna i gymryd darn bach iawn, ond wna i byth fynd yn wirion, dwi'n gallu limitio fy hun yn haws. Dwi'n meddwl am faint o galorïau sy' mewn bar o siocled a wna i gymryd afal neu llond llaw o gnau neu dates yn lle.

"Dwi am wneud y newid nawr a fydd yn gwneud gwahaniaeth i fy iechyd yn y tymor hir, felly mae beth dwi'n fwyta rŵan, gobeithio fydda i'n gweld y canlyniadau pan dwi'n hŷn. Dwi ddim am gael diabetes neu ganser, a dim jyst yr elfen bwyta ydy o, ond hefyd yr ymarfer corff. Mae'r ddau yn mynd efo'i gilydd. Dwi'n bwyta i roi tanwydd i'r corff yn hytrach na bwyta am bleser."

Catrin Enid: Perchennog caffi Bara Menyn yng Nghaerdydd

"Rwy' wedi cyrraedd oedran nawr lle dwi bron yn 40 a dwi'n meddwl alla i ddim neud hyn rhagor, alla i ddim bwyta beth fi mo'yn," meddai Catrin.

"Rwy' wedi trio colli pwysau yn y gorffennol trwy dorri carbs allan o fy neiet a mynd i'r gym. Cadwes i'r pwysau bant am bach, ond yn raddol aeth e nôl arno, achos doedd e ddim yn gynaladwy. Nawr rwy'n cadw pwysau, lle o'r blaen oedden i'n gallu ei golli lot yn haws.

"Ond mae rhywbeth wedi clicio nawr. Dim mynd ar ddeiet ydw i, ond newid ffordd o fyw."

Mae Catrin wedi cael ei hysbrydoli gan sawl ffrind sy'n dilyn ffordd iach o fyw, yn arbennig Betsan Haf Evans, a gafodd broblemau â'i chroen, a newidodd ei deiet, ac yn dweud bod hynny wedi helpu i glirio'r cyflwr.

"Fe ddechreuodd Betsan fwyta'n lân, torri mas glwten a bwyta bwydydd organig ac fe weles i'r effaith gadarnhaol oedd e'n ei gael arni hi a meddylies i fy mod i am roi go iddo fe hefyd.

"Dwi yn yr adeg yna o fy mywyd lle fi'n edrych i'r dyfodol. Mae clefyd y galon a phroblemau iechyd eraill yn amlwg yn fy nheulu i, a fi wedi penderfynu mod i am drial fy ngorau i beidio ag etifeddu'r problemau yna.

"Fi'n trial bod yn ddi-glwten, ac yn bwyta bwydydd organig neu free range gymaint ag y galla i, dwi'n bwyta nŵdls quinoa yn lle pasta, a dim bara ac yn y blaen. Wrth gwrs, mae cig organig tair gwaith y pris i gig arall ac mae hynny wedi agor fy llygaid.

"Un o'r prif bethau fi 'di dechrau gwneud ydy bone broth. Cawl ydy e mewn gwirionedd, lle ti'n berwi esgyrn beef organig i wneud pot mawr o stoc, sy'n llawn maeth a collagen sy'n llesol i dy gorff, yn benodol i ardal y perfedd a dy gallbladder di. Dwi'n yfed e'n gynnes, ond hefyd yn coginio pasta, llysiau a chig ynddo fe. Mae'n ysgafn ac yn hawdd."

Mae Catrin Enid ar fin symud lleoliad ei chaffi Bara Menyn ac agor yn ardal Bae Caerdydd, lle mae stiwdios drama'r BBC a swyddfeydd nifer o gwmnïau teledu.

"Rwy' wedi 'neud ymchwil a gofyn i'r bobl sy'n gweithio yna pa fath o fwydydd fydden nhw'n hoffi gweld yn cael ei werthu. Mae llawer wedi dod nôl yn dweud eu bod nhw am gael bwydydd figan, raw foods, salads gyda dressings naturiol, soy a chynnyrch naturiol fel mêl yn lle siwgr ac yn y blaen. Mae llawer ohonyn nhw yn actorion neu'n gweithio'n y cyfryngau ac yn dilyn trends bwyd ac yn poeni beth sy'n mynd mewn i'w cyrff ac am fod yn iach.

"Rhai blynyddoedd yn ôl fydde rhywun yn meddwl, pam talu am salad mewn caffi? Ond erbyn hyn mae'n lot fwy na letys a thomatos, mae'n gymysgedd o gynhwysion blasus.

"Alli di ddim rhedeg busnes bwyd a diystyru anghenion y cwsmeriaid, maen rhaid i ti ei gymryd e o ddifri'. Mae pobl sy'n ddi-glwten neu ddim yn bwyta cynnyrch llaeth neu sydd ag alergeddau - nid bod yn ffysi maen nhw, maen nhw'n gyflyrau go iawn, oherwydd y math o fwydydd rydyn ni wedi bod yn bwyta dros y blynyddoedd, mae ein cyrff ni nawr yn dweud 'na, alla i ddim 'neud hyn rhagor.'

"Dim ond newydd ddechrau ydw i, ond yn barod dwi'n teimlo'n iachach, ysgafnach ac yn fwy hyderus."

Erin Dafydd: Hyfforddwr personol

Ond ai dilyn deiet arbenigol yw'r peth gorau i wneud, neu dilyn ychydig o synnwyr cyffredin?

Mae Erin Dafydd yn cynnig y pwyntiau canlynol fel cyngor cyffredinol da ar fwyta, a byw yn iach:

• Y deiet gorau yw un fedri di gadw ato
• Mae angen cydbwysedd yn y math o fwydydd ti'n bwyta
• Mae'n bwysig i fwyta digon o galorïau, a bwyta popeth yn gymhedrol
• Mae angen digon o brotein ar y corff, yn enwedig wrth fynd yn hŷn
• Ceisia beidio yfed calorïau, fel siwgr mewn te, diodydd meddal sy'n uchel mewn siwgr ac alcohol
• Yfa ddigon o ddŵr
• Fe ddylai o leia' hanner dy blât fod yn llysiau a ffrwythau
• Tria osgoi bwyd wedi ei brosesu
• Tria fwyta bwydydd sy'n rhyddhau egni dros amser, er enghraifft tatws melys, pasta a reis cyflawn yn lle reis gwyn
• Tria fwyta bwyd mor agos at natur â phosib, bwyd naturiol, lleol yn ei dymor
• Gwranda ar dy gorff ac os wyt ti angen cyngor cer i siarad â'r doctor, deietegydd neu hyfforddwr yn y gampfa
• Cofia bod angen joio hefyd! Os wyt ti'n gor-fwyta, paid â phoeni, ond ceisia fod yn 'dda' y diwrnod wedyn!

Hanes yr Iaith mewn 50 Gair: Gwynt

Gwynt: Awyr yn symud yn naturiol ac yn fwy neu lai cyflym a chyffrous, chwyth, chwa, awel gref; ffrwd o awyr yn chwythu o gyfeiriad neilltuol (=particular); awyr; symudiad awyr a achosir gan wyntyll, megin (=bellows), &c.; yn ffig. ymffrost, balchder; siarad gwag, dim ond geiriau. (Geiriadur Prifysgol Cymru)

Ifor ap Glyn sy'n esbonio mwy yma.

Nodiadau

I'r hen forwyr gynt yn oes y llongau hwylio roedd gwynt yn holl bwysig.....ac mae sawl ymadrodd o fyd y morwr wedi dod mewn i'r iaith lafar.

Gwynt teg ar ei ôl e!  Yn wreiddiol roedd hyn yn ffordd o ddymuno'n dda i rywun, dymuno gwynt teg iddo, hynny yw gwynt o'r cyfeiriad cywir yn hytrach na gwynt croes, ond erbyn heddiw mae e wedi dod yn ymadrodd digon negyddol (= good riddance).

Heb wynt fedrai'r morwyr gynt ddim symud i unman. Weithiau mae'r gwynt yn gallu gostegu'n [= grow calm, become silent] ddirybudd, ac dyna sydd y tu ôl i'r ymadrodd nesaf: wnaeth hynny dynnu'r gwynt o fy hwyliau i braidd.

Mae unrhyw beth sy'n tarfu arnoch chi'n [ = disturb] annisgwyl fel eich bod chi'n methu mynd ymlaen yn unol â'ch bwriad gwreiddiol yn tynnu'r gwynt o'ch hwyliau.

Ar y llaw arall...."Roedd e'n swnio'n reit nerfus wrth annerch y dorf i ddechrau, ond mi gafodd e wynt dan ei adain wedyn". 

Mae hyn yn cyfleu bod y siaradwr wedi mynd i hwyl (=warm to his subject) wrth areithio, â'i huodledd (=eloquence, oratory) yn ei gario fel aderyn yn cael ei gynnal a'i gario ar y gwynt.

Nid morwyr yw'r unig rai sy'n diddori yng nghyfeiriad y gwynt. Ar y tir roedd deall cyfeiriad y gwynt yn help i ddarogan y tywydd.

Gwynt o'r de, glaw cyn te.

Mae 'na sawl enw ar y gwyntoedd o wahanol gyfeiriadau. Gwynt y Gwyddel yw gwynt sy'n chwythu o'r gorllewin tra bo  gwynt traed y meirw yn enw ar wynt o'r dwyrain am fod 'na draddodiad ers talwm y dylid claddu'r meirw gyda'u traed yn wynebu'r dwyrain. Ond ym Maldwyn gwynt coch Amwythig ydy'r enw ar wynt o'r cyfeiriad yna, a hwnnw mae'n debyg yn cario rhywfaint o lwch pridd coch Amwythig i'w ganlyn (= accompanying it).

Byddai'r hen borthmyn ar y llaw arall yn cyfeirio at wynt o'r dwyrain fel gwynt ffroen yr ych (= ox's nostril).

Dyn ni'n dal i ddefnyddio hen ddywediadau mewn cyswllt newydd.

"Dw i ddim yn siŵr fedra i ddod efo chdi i'r gêm nos Sadwrn. Bydd rhaid i mi weld o ba ffordd mae'r gwynt yn chwythu", hynny yw, sut dywydd sydd yna ar yr aelwyd.

A phan dyn ni'n dweud, "mae 'na rywbeth yn y gwynt", dyn ni'n teimlo bod rhywbeth ar fin digwydd.

Yn y Beibl nerth dinistriol gan amlaf sydd gan y gwynt. Yn Llyfr Hoseia mae sôn fel hyn am bobl Israel a'u problemau: "Gwynt a heuasant, a chorwynt a fedant". (hau - to sow, heuasant - they sowed, medi - to reap, medant - they will reap).

Mae gwynt yn gallu bod yn beth duwiol hefyd, yn enwedig pan mae'n cael ei ddefnyddio fel term am anadl.

"Rhedais i adre â fy ngwynt yn fy nwrn". Dyma ymadrodd sy'n disgrifio rhywun sydd â chymaint o frys fel maen nhw'n methu cael eu hanal (=anadl) yn iawn. (cael ei ana[d]l - to get one's breath).

Mae'r dwrn yn sicr yn dal tipyn lai o wynt na'r 'sgyfaint. Petai rhywun yn cyrraedd eich tŷ wedi rhuthro fel 'na, hwyrach (=efallai) bysech chi'n dweud, "cym funud rŵan i ti gael dy wynt atat".

Rhywbeth dros dro fel arfer ydy colli dy wynt neu bod allan o wynt, ond os ydy rhywun yn cael trafferth anadlu, dyn ni'n dweud, "mae e'n methu cael ei wynt", ond yn y de byddai rhywun yn fwy tebygol o ddweud, "mae fe ffili cael ei anal". Mae hynny i osgoi dryswch am fod gwynt hefyd yn cael ei ddefnyddio yn y de i olygu "ogla" (arogl).

"Duw mae gwynt ffein ar y cino 'ma". Ac o'r ystyr yma datblygodd y ferf "gwynto". "Bois bach, alla i wynto'i draed o fan hyn!"

[Falle bod y boi 'na wedi torri gwynt hefyd, ond dyna stori arall. RV]

Mae oglau yn cael ei gario ar y gwynt, ac dyma sut mae'r ystyr yma wedi datblygu, mae'n debyg.

"Bydd yn amhosib cadw pethau'n dawel os bydd y gwas yn cael gwynt ar y stori". Hynny yw clywed ogla stori ar y gwynt (clywed ogla - iaith y gogledd = arogli) fel y bydd anifail rheibus [= greedy, voracious) yn clywed ogla ei brae (= prae: prey).

Dyma esboniad diddorol o Maes-e:

Mae "clywed ogla" neu hyd yn oed "clywed smel" yn cael ei ddefnyddio trwy Gymru i gyd dwi'n meddwl. Mae run peth yn y Wyddeleg.

Ti'n "clywed" â dy synhwyrau i gyd heblaw dy lygaid.

GPC - "Clywed: Canfod neu dderbyn argraffiadau drwy'r synhwyrau (ac eithrio'r golwg)"

Dwi'n cofio edrych yn wirion ar hen ddyn yn gweud "w, fi'n clywed rhywbeth yn cered lan 'y mraich i' pan oedd e jest yn golygu bod ei fraich e'n cosi.

Yn ol GPC hefyd mae "clywed ar" neu "clywed ar y galon" yn golygu "teimlo fel gwneud rhywbeth".

Un ymadrodd arall cyn gorffen, sef ar yr un gwynt. Fel dyn ni'n clywed, mae geiriau ar yr un gwynt yn tynnu sylw at y ffaith bod rhywun yn dweud rhywbeth sy'n groes i'r hyn oedden nhw newydd ddweud gynt.

"Peth hyll ydy defnyddio geiriau Saesneg di-angen wrth siarad Cymraeg, meddai Mrs Jones. Ac wedyn, ar yr un gwynt, fe wneith hi ychwanegu ei bod hi'n 'snobbish' ac yn dangos bod rhywun yn 'uneducated'."

Ond rhywbeth hollol wahanol ydy dweud rhywbeth ar un gwynt.

"Arafa, does dim eisiau dweud y darn i gyd ar un gwynt", hynny yw heb gymryd anal o gwbl.

Wel, mae'n hamser ni heddiw wedi mynd fel y gwynt, a chyn i neb ddechrau dweud dan ei wynt, "Argwl, mae hwn yn hirwyntog, dw i'n siŵr eich bod chi'n haeddu rhyw wynt bach (gwynt bach = a short pause, break), neu seibiant ar ôl gwrando mor astud arna finnau yn gwyntyllu ( = winnow, to investigate a topic thoroughly by discussion) rhai o ystyron y gair gwynt.

Ar dy feic!

https://twitter.com/HenoS4C/status/988482482541477888

Dafydd Llywelyn, Comisiynydd Heddlu Dyfed Powys, yn mynd ar ei rawd.

Hywel Dda yn trafod newidiadau i'r gwasanaeth iechyd

Opsiwn A

- Creu ysbyty fyddai'n delio â gofal brys a gofal wedi'i drefnu o flaen llaw rhywle rhwng Arberth a Sanclêr.

- Byddai ysbytai Glangwili, Tywysog Philip a Llwynhelyg yn cael eu hisraddio i ysbytai cymunedol.

Opsiwn B

- Creu ysbyty fyddai'n delio â gofal brys a gofal wedi'i drefnu o flaen llaw rhywle rhwng Arberth a Sanclêr.

- Ysbyty Tywysog Philip i barhau'n ysbyty cyffredinol.

- Byddai ysbytai Glangwili a Llwynhelyg yn cael eu hisraddio i ysbytai cymunedol.

Opsion C

- Creu ysbyty fyddai'n delio â gofal brys yn unig - nid gofal wedi'i drefnu o flaen llaw - rhywle rhwng Arberth a Sanclêr.

- Ysbyty Tywysog Philip i barhau'n ysbyty cyffredinol.

- Ysbyty Glangwili'n troi'n ysbyty gofal wedi'i drefnu o flaen llaw yn unig.

- Byddai Llwynhelyg yn cael ei hisraddio i ysbyty cymunedol.

Ym mhob opsiwn bydd Bronglais yn Aberystwyth yn parhau'n ysbyty cyffredinol.

__________________

Mwy gan BBC Cymru Fyw:

Mae Bwrdd iechyd Hywel Dda yn ffafrio adeiladu ysbyty newydd yn y gorllewin - ond bydd yn rhaid sicrhau cyllid ar ei gyfer a chynnal ymgynghoriad cyhoeddus cyn i hynny ddigwydd.

Ddydd Iau fe wnaeth aelodau'r bwrdd gwrdd yn Hwlffordd i drafod tri opsiwn gwahanol - y tri yn golygu codi ysbyty newydd - fyddai'n golygu ad-drefnu sylweddol a phellgyrhaeddol i wasanaethau iechyd yn yr ardal.

Ond mae ymgyrchwyr lleol a gwleidyddion eisoes wedi beirniadu'r penderfyniad.

Mae'r ad-drefnu yn dilyn rhybuddion fod gwasanaethau iechyd yn yr ardal yn anghynaladwy  [ = unsustainable] a bod 'na risg y gallai rhai ddymchwel o ganlyniad i gynnydd yn y galw am ofal ac oherwydd prinder difrifol o staff.

Fe fyddai pob un o'r opsiynau yn gweld Ysbyty Llwynhelyg yn Hwlffordd yn colli ei statws fel ysbyty cyffredinol 24 awr y dydd a byddai Ysbyty Glangwili yng Nghaerfyrddin hefyd yn colli gwasanaethau allweddol - gan gynnwys yr uned frys.

Y gred yw y bydda'r ysbyty newydd yn cael ei godi rhywle rhwng Aberth yn Sir Benfro a Sanclêr yn Sir Gaerfyrddin.

Dywedodd Phil Kloer, cyfarwyddwr Clinigol Bwrdd Iechyd Hywel Dda, y byddai'n rhaid i'r bwrdd sicrhau cynllun busnes manwl a chyllid cyn bwrw mlaen gyda'r cynllun.

Fe fydd ymgynghoriad ar y cynllun yn para am 12 wythnos, gan orffen ar 12 Gorffennaf.

Yn ôl penaethiaid, does dim un opsiwn ar hyn o bryd yn cael ei ffafrio ac fe allai'r cynlluniau newid wedi i'r cyhoedd gael cyfle i ddweud eu dweud yn yr ymgynghoriad.

Mae'r bwrdd hefyd wedi ymrwymo i symud rhagor o wasanaethau o ysbytai i gymunedau a darparu gofal - lle bo modd - yng nghartrefi cleifion.

Dywedodd prif weithredwr Hywel Dda, Steve Moore, ar ddechrau'r cyfarfod eu bod yn ceisio gosod stori bositif am ddyfodol gofal iechyd yn y rhanbarth.

"Mae hwn yn ddechrau trafodaeth bwysig, ni all y statws quo barhau," meddai.

"Bydd lleihau nifer y prif ysbytai yn golygu fod llai o rotas meddygol i'w llenni, ac yn ei gwneud yn haws i ddenu clinigwyr i ddod yma i weithio, fe fydd hefyd yn golygu rhestrau aros llai..."

Ond mae'r argymhellion eisoes wedi eu beirniadu gan wleidyddion lleol, gyda AS Preseli Penfro Stephen Crabb yn dweud fod y penderfyniad yn creu mwy o "ansicrwydd a phryder i bobl leol".

'Angen codi llais'

Dywedodd Lee Waters, AC Llanelli, na fyddai'n derbyn unrhyw gynnig i israddio statws Ysbyty Cyffredinol Tywysog Philip yn Llanelli i fod yn ysbyty cymunedol.

Dywedodd: "Yn sicr mae'n rhaid eu bod yn gwybod bod hwn yn gynllun afrealistig yn y lle cyntaf a fydd yn achosi pryder diangen."

Mewn datganiad ar y cyd dywedodd Jonathan Edwards AS, Adam Price AC a Simon Thomas AC o Blaid Cymru nad oedd yna unrhyw addewidion o arian yn bodoli ar gyfer y cynllun.

"Mae angen i drigolion Sir Gaerfyrddin, Ceredigion a Sir Benfro godi llais o blaid eu gwasanaethau lleol.

"Os nad yw'r statws quo yn opsiwn, beth yw opsiynau'r bwrdd iechyd pan nad yw addewidion ar gyfer buddsoddiad yn bodoli?"

Dadl y bwrdd yw bod patrwm presennol gwasanaethau yn anaddas ar gyfer y dyfodol ac yn ei gwneud hi'n gynyddol anodd i gynnig gofal diogel ac effeithiol.

Heb newid, yn ôl penaethiaid, mae 'na risg y gallai cyfraddau [= rates] goroesi ostwng.

Ond mae'n debygol y bydd 'na wrthwynebiad sylweddol i'r cynlluniau gan rai sydd eisoes yn dadlau y gallai symud gwasanaethau yn bellach oddi wrthyn nhw beryglu bywydau.

Ymgynghoriad

Bydd ymgynghoriad ar y tri opsiwn yn cael ei gynnal dros gyfnod o 12 wythnos, a gall y cyhoedd ymateb trwy'r post, ar y ffôn, e-bost, ar-lein, gwefannau cymdeithasol neu mewn saith digwyddiad cyhoeddus fydd yn cael eu cynnal ar draws y rhanbarth.

Bydd y farn yn cael ei gasglu a'i ystyried cyn i'r bwrdd iechyd wneud penderfyniad terfynol yn yr hydref.