Croeso!

Blog ar gyfer pobl sy'n dysgu Cymraeg yn ardal Aberteifi yw hwn. Mae'n cynnwys adnoddau ac erthyglau sy'n berthnasol i'n dosbarthiadau sgwrsio. Byddwn ni'n trafod ystod eang o destunau yn ystod y flwyddyn (garddio, byd y natur, byd busnes a gwaith, hanes lleol, coginio, tafodiaith, barddoniaeth i enwi ond rhai o'r pynciau) gan edrych ar wahanol fathau o'r iaith. Croeso i bawb sydd am ddatblygu eu sgiliau Cymraeg.

Wednesday 24 May 2017

Rhodri Ifan

BBC Cymru Fyw yn cyfweld â'r actor Rhodri Ifan.


Beth ydy dy atgof cyntaf?

Ma'n atgofion cynhara' yn ymwneud â 'Steddfod Genedlaethol Hwlffordd, 1972. Ma' 'da fi frith gof o fynd gyda Dad i ymarferion cynhyrchiad Cilwch Rhag Olwen yn neuadd Ysgol Syr Thomas Picton, Hwlffordd.

Dwi hefyd yn cofio eistedd ar ramp tu fas i'r hen Bafiliwn pren yn ystod yr Eisteddfod yna.

Pwy oeddet ti'n ei ffansio pan yn iau?

Wêdd posteri o Charlie's Angels a Blondie ar y wal tra 'mod i'n grwt yn y saithdege.
Hefyd, wê' posteri o Leif Garrett rhwng rhai Blondie a Farah. Y sgêtbord a'r caneuon siwgwrllyd wê'n apelio amdano fe siŵr o fod!

Beth oedd y digwyddiad a gododd y mwya' o gywilydd arnat ti erioed?

Dwi'n cofio câ'l cerydd gan y Prifathro tra 'mod i yn y chweched yn yr ysgol uwchradd am newid trefen geirie wrth 'neud darlleniad yn y gwasanaeth boreol. Fydde popeth wedi bod yn iawn a neb wedi sylwi oni bai bod un o'm ffrindie 'di chwerthin tra 'mod i'n traethu [=adrodd]!

Pryd oedd y tro diwethaf i ti grio?

Weles i ffilm ryw dair w'thnos nôl a dâ'th deigryn bach i'm llygad tra'n gwylio honna.

Oes gen ti unrhyw arferion drwg?

Dwi'n ymwybodol 'mod i'n dipyn o hoarder (neu'n gasglwr o fri), a dwi'n câ'l hi'n anodd taflu papure newyddion a chylchgronne tan 'mod i wedi eu darllen o glawr i glawr. Ma' 'na fwndeli o Western Mails aTivy-Sides sy'n mynd nôl blynydde yn y garej 'co… ac yng ngarej Mam a Dad!

Dy hoff le yng Nghymru a pham?

Dwi'n reit hoff o sawl lleoliad ar hyd a lled Cymru ond mae'n rhaid cyfadde' taw rhos Mynachlogddu yw'r llecyn sy'n dynfa i mi.

Dwi'n cofio 'nhadcu yn mynd â fi draw 'na am sgowt yn yr hen Morris 1800 gwyn pan wên i'n grwt bach, cyn i fi hyd yn oed ddechre yn yr Ysgol Feithrin. Dwi'n ddigon ffodus i deithio ar hyd y Rhos yn bur amal o hyd gan 'mod i'n byw nepell ohoni.

Y noson orau i ti ei chael erioed?

Ar wahân i'r amlwg, sef noson ein priodas, ma' 'na sawl noson ar drip rygbi neu bêl-droed, nosweithi' blêr tra'n ffilmio Lolipop, Scrum 4 neu Gwaith Cartref yn aros yn y cof neu yn yr anghof.

Mae'n anodd dewis un arbennig o'r nifer o anturiaethe gethon ni fel criw o ffrindie a theulu'n 'neud y rownds o amgylch ffynhonne Gogledd Sir Benfro a'r wraig wrth lyw y Siarabang! 'Falle taw noson dathliade troad y ganrif newydd/mileniwm wê' penllanw'r gwibdeithie 'ma â'r Crymych Arms a'r London House yn ganolbwynt naturiol i ddathlu'r 'Crymych Trip!'


Disgrifia dy hun mewn tri gair

Perffeithydd(-ish). Cymdeithasgar. (Anh-)Trefnus.

Beth yw dy hoff lyfr?

Dwi o hyd yn hoff o'r llyfr dwi wrthi'n ei ddarllen ar y pryd neu newydd ei orffen. Dwi newydd bennu French Revolutions - Cycling the Tour de France gan Tim Moore. Doniol iawn. Pan yn iau fy hoff lyfr wêdd Cri'r Dylluan gan T Llew Jones.

Dwi'n amal yn binjo ar lyfre mewn maes arbennig, naill ai er mwyn ymchwilio ar gyfer rhan neilltuol [arbennig] neu achos chwilfrydedd [curiosity] a diddordeb am fudiad, person neu cyfnod sy'n denu fi ar y pryd. Tua pymtheg mlynedd yn ôl fe ddarllenes i ryw ddwsin o lyfre ar Muhammad Ali ac un o'm hoff lyfre amdano ef yw Redemption Song: Muhammad Ali and the Spirit of the Sixties, gan Mike Marqusee.

Cyn i mi ddarllen llyfr taith beicio Tim Moore gês i'n hudo gan The Dig a Cove (Cynan Jones), a'm cyfareddu [swyno, hudo] gan Ymbelydredd (Guto Dafydd).

Byw neu farw, gyda phwy fyddet ti'n cael diod?

Ar wahân, yn naturiol, i godi gwydryn gyda 'nheulu a'm ffrindie, dwi'n credu hoffwn i fynd â Bill Hicks, Eric Morecambe, Bonzo, John Lennon, Muhammad Ali a Twm Carnabwth am wibdaith o amgylch Gogledd Sir Benfro yn Siarabang y 'Crymych Trip!' A Meic Stevens ei hun yn gyfeiliant i'r cyfan. Taith diwylliannol a direidus [=yn barod am sbort a sbri]

Beth oedd y ffilm ddiwethaf welaist di?

Tua tair w'thnos nôl, es i a'r mab a 'nhad i weld Don't Take Me Home yn sinema'r Mwldan, Aberteifi. Bu i'r tri ohonom fwynhau'r ffilm â'r mab yn dyrnu'r awyr wrth ail-fyw golie tîm Cymru ar eu taith drw'r Ewros. Ffilm ysgafn, llawen, doniol, ysbrydoledig, fflyffi, syml, hiraethus, 'nâ'th i'r tri ohonom wenu 'to.

Ac wrth gwrs, y rheswm pam ddâ'th deigryn i'm llygad i'n ddiweddar…

Ar dy ddiwrnod olaf ar y blaned, beth fyddet ti'n ei wneud?

Codi'r teulu a'm ffrindie, rhoi'r allwedd yn y clo ac anelu'r Siarabang tuag at yr haul.

Dy hoff albwm?

Anodd iawn. Newid yn feunyddiol [=bob dydd]. Dros y mis d'wetha' dwi 'di bod yn gwrando ar lawer o albyms swnllyd ac aflafar [raucous] fel Master of Puppets Metallica a Killers Iron Maiden, Dinosaur Jr., Led Zeppelin a Cheap Trick.

Ma' 'na doreth [digonedd, profusion] o ddeunydd Cymrâ'g (hen a chyfredol), o'r Cyrff, i'r Furries, i'r Gentle Good, i Gowbois Rhos Botwnnog, The Afternoons, 9Bach, Lleuwen Steffan, Sibrydion, Ffug, Capt. Smith, Gwyneth Glyn, Plu, HMS Morris, H Hawkline, Ail Symudiad, Sweet Baboo, Gwenno, ANi GLASS, Gorky's, ayyb. sy'n apelio ataf.

Dwi'n hoff iawn o unrhyw albwm sy'n cynnwys llais Mark Lanegan. Gan amla', mae'n ddewis rhwng Masters of Reality (The Blue Garden) gan Masters of Reality neu Highway to Hell,AC/DC.

Cwrs cyntaf, prif gwrs neu phwdin, a be' fyddai'r dewis?

Dwi'n reit hoff ohonyn nhw i gyd. Pam ddim onion-bhaji i ddechre, cinio dydd Sul (gyda llon' pan o dato-rhost) fel prif gwrs a tharten lemon meringue Anti Menna fel pwd.

Petaset yn gallu bod yn rhywun arall am ddiwrnod, pwy fyddai fo/hi?

Sai'n siŵr pwy hoffen i fod. Mae'n bur debyg taw ymgorffori rhyw arch-arwr fydde'r nod i leddfu holl ddioddefaint y byd.

Neu 'falle Ian Gwyn Hughes. Mynnu swydd gyda URC a 'neud mwy i Gymreigeiddio ac addysgu'r sefydliad 'na mewn diwrnod na ma' nhw wedi gallu 'neud ar 'u penne 'u hunen mewn bron i ganrif a hanner!

Sunday 21 May 2017

Y ddraenen wen a'r dderwen




Bathu geiriau newydd

Diolch i BBC Cymru Fyw am yr erthygl ddifyr 'ma.

Roedd 'na gais arbennig gan fachgen ysgol ar Raglen Aled Hughes, Radio Cymru, fore Mercher - beth ydy'r gair Cymraeg am 'cliffhanger'?
Wedi i Elgan o Gerrigydrudion holi'r cwestiwn roedd pawb ar ymyl eu seddi eisiau gwybod, ond daeth yn amlwg nad oes gair penodol am y term yn Gymraeg... tan rŵan.

Ar ôl i'r awdures Manon Steffan Ross awgrymu bod angen bathu gair newydd daeth cynigion gan wrandawyr Radio Cymru a defnyddwyr Twitter - 'clo crog', 'clo clogwyn', 'diwedd ymyl dibyn' a 'clo syfrdan'.

Y cynnig gafodd ei ddewis gan Elgan oedd 'clo crog'.
Mae gan Radio Cymru a'i wrandawyr hanes hir o fathu geiriau Cymraeg.
Hywel Gwynfryn fathodd y term 'hysbýs' yn nyddiau cynnar yr orsaf.

Baglu dros y gair 'hysbysebion' wnaeth o yn wreiddiol, meddai Hywel Gwynfryn, gyda chynhyrchydd y rhaglen, Gareth Lloyd-Wiliams, yn awgrymu ei fod yn gwneud y gair yn llai.
 
"Mae'n swnio'n slic achos mae dau hanner y gair yn odli - hys-býs," meddai Hywel.

"Yn y dyddiau cynnar, cyn Radio Cymru, yn 1968, ro'n i'n gwneud rhaglen Helo Sut Dach Chi? ac wedi bathu gair oedd yn gyfuniad o 'pethma' a 'bendigedig' - 'Bomdibethma' - sef ryw fath o air Cymraeg am 'fantastic'.

"Dwi'n meddwl mai'r rhaglen yna hefyd oedd y gyntaf i ddweud 'hwyl a fflag'.

"Roeddan ni'n trïo cael iaith ystwyth, slic. Ni fathodd yr ymadrodd 'y dyn ei hun' hefyd - roeddan ni'n defnyddio lot o hwnnw a chyfarchion fel 'llond beudy o gofion' at rywun oedd yn byw ar fferm neu 'llond berfa o gofion' i rywun oedd yn garddio.

"Roeddan ni'n trïo creu ryw fath o ieithwedd slic yn y Gymraeg ond heb droi i'r Saesneg. Dyna oedd y sialens."

Roedd Hywel yn gofyn i'w wrandawyr yn gyson ar ei raglen Helo Bobol yn y 70au a'r 80au i ddyfeisio geiriau Cymraeg newydd am declynnau neu syniadau newydd.

"Dwi'n cofio cystadleuaeth ar Helo Bobol i fathu term am 'safety belt' a'r un enillodd oedd 'gwregys diogelwch'.

"Cystadleuaeth arall oedd gair Cymraeg am 'jogging' - a dyna lle ddaeth y gair 'loncian' - addasiad o rywun yn mynd ling-di-long."


Mae'r cyfryngau yn naturiol ar flaen y gad o ran bathu geiriau Cymraeg.

"Yn aml, newyddiadurwyr a chyfieithwyr yw'r bobl gyntaf i orfod trafod rhywbeth yn Gymraeg - boed yn ddatblygiadau arloesol mewn gwyddoniaeth neu mewn chwaraeon, a gall hyn greu panics llwyr," meddai Dr Tegau Andrews sy'n derminolegydd yn Uned Technolegau Iaith, Prifysgol Bangor.

"Mae'n rhaid iddyn nhw ddod o hyd i air Cymraeg cyfatebol a hynny yn aml pan nad oes 'gair safonol' ar gael."

Yn ôl Dr Andrews mae'r Corff Safonau Rhyngwladol (ISO) yn creu safonau ynglŷn â thermau dros y byd.

Un o'r rheolau rhyngwladol yw y dylai grŵp o bobl gydweithio i fathu a safoni termau: cymysgedd o bobl sy'n arbenigwyr ar y maes a phobl sy'n arbenigo mewn iaith ac sy'n deall y rheolau rhyngwladol.

Ond y cyhoedd sydd â'r prif ddylanwad ar ba air sy'n ennill ei blwy', meddai Dr Andrews.

"Weithiau, mae term technegol yn codi mewn trafodaeth gan y cyhoedd - mewn blogiau, ar Twitter, ar Facebook, yn y newyddion - fel arfer, mae'n derm o fyd technoleg gwybodaeth neu chwaraeon.

"Mewn sefyllfa fel hyn, mae'r gair mae'r cyhoedd yn ei ddefnyddio yn dylanwadu'n naturiol ar yr hyn sy'n cael ei bennu'n derm safonol."

Mae 'hunlun' yn enghraifft arall o air sydd wedi dod i fewn i eirfa bob dydd o gael ei ddefnyddio'n gyson ar y cyfryngau.

Ond mae 'nodyn bodyn', oedd yn cael ei ddefnyddio am gyfnod ar Radio Cymru yn nechrau'r 2000au, yn enghraifft o derm wnaeth ddim cydio.

Y dewis torfol am 'text message' erbyn hyn ydy'r term symlach, 'neges destun'.

Geirfa'r Rhyfel

Roedd bathu geiriau yn digwydd cyn dyddiau Radio Cymru ac S4C gyda darlledwyr Cymraeg yn gorfod dyfeisio geiriau newydd fel mater o raid.

Ar ddechrau'r Ail Ryfel Byd, anfonwyd rhai o staff y BBC yng Nghymru i fyw yn Llundain i ddarlledu cyhoeddiadau ar ran y Weinyddiaeth Hysbyrwydd a chyfieithu bwletinau newyddion.

Roedd angen bathu termau newydd technegol yn feunyddiol yn ôl R Alun Evans yn ei lyfr am fywyd a gwaith Sam Jones, 'Stand By!'.

Anodd credu mai dyma pryd gafodd y gair 'awyren' ei ddefnyddio yn gyntaf am 'aeroplane', a hynny gan y bardd Alun Llywelyn-Williams oedd ymhlith y staff Cymraeg yn Llundain ar y pryd, meddai R Alun Williams.

Mae termau chwaraeon yn gallu rhoi cur pen i newyddiadurwyr a sylwebwyr hefyd, gyda rheolau, campau ac elfennau newydd yn dod i'r fei'n rheolaidd.

Un a arloesodd ym maes termau rygbi Cymraeg oedd y sylwebydd Eic Davies a greodd eirfa Gymraeg, gyda help Carwyn James, fel 'cais', 'maswr', 'bachwr' a 'trosiad' sy'n gyfarwydd inni heddiw.

"Mae 'na stori dda am Eic Davies," meddai Hywel Gwynfryn. "Roedd o wedi bathu'r term 'pàs wrthol' am reverse pass.

"Mi gafodd o air efo Carwyn James, oedd yn chwarae ar y pryd, a gofyn iddo wneud reverse pass yn ystod gêm er mwyn i'r sylwebwyr ar y radio ddefnyddio'r term newydd, 'pàs wrthol'... Ac mi wnaeth o!"

Yn ystod ymgyrch Euro 2016 - roedd cyfleu y term 'qualify' yn Gymraeg yn gallu bod yn broblem i newyddiadurwyr hefyd - er yn broblem bleserus iawn!

Ond beth yw hoff fathiad Hywel Gwynfryn?

"'Co bach am USB. Mae hwnnw'n wych, un o'r rhai gorau."

Friday 12 May 2017

Ap neu ferch?

BBC Cymru Fyw sy'n esbonio hanes cyfenwau Cymreig.

Ydych chi'n gwybod o ble mae eich cyfenw chi'n dod?

Yn ôl yr ystadegau mae'r rhan fwyaf ohonon ni'n Jones, Williams, Davies ac Evans a'r cyfenwau yma'n cael eu hystyried yn rhai nodweddiadol o'r Cymry.

Ond enwau eithaf diweddar ydy'r rhain mewn gwirionedd - mae ein henwau traddodiadol yn llawer hŷn a mwy amrywiol  [=varied]

Y ffordd fwyaf traddodiadol o enwi yng Nghymru ydy'r ffordd 'batronymig' sy'n dangos achau - sef rhoi enw bedydd [=baptismal name] y tad yn ail enw i blentyn drwy gynnwys 'ap' neu 'ab' (talfyriad [abbreviation] o 'mab') i fechgyn a 'ferch' neu 'ach' i ferched.

Maen nhw'n fwy prin erbyn hyn ond fe ddylen ni eu defnyddio gyda balchder, meddai Siân Llywelyn Ferch Elfed.

'Casáu'r enw'

Fe wnaeth hi guddio ei henw traddodiadol am flynyddoedd.

Roedd yr athrawes o Benrhyndeudraeth yn galw ei hun yn Siân Roberts, ond nid dyna'r enw ar ei thystysgrif geni.

Fe gafodd Siân a'i chwaer Catrin eu henwi'n 'ferch Elfed' yn y ffordd Gymreig, sef ar ôl enw cyntaf eu tad, Elfed Roberts.

Ond doedd Catrin ddim yn hoffi ei henw ac yn defnyddio cyfenw'r teulu, Roberts, yn lle. Fe ddilynodd Siân ei chwaer hŷn drwy ei chyfnod yn yr ysgol.

"Roedd hi'n casáu'r enw," meddai Siân.

"Gan ei bod hi saith mlynedd yn hŷn na fi a finna' wedi fy nylanwadu dipyn go lew ganddi, ro'n i wedi cael fy argyhoeddi [=persuade, convince]bod yr enw ddim yn un i'w arddel [to own to, acknowledge]  ddim yn un i ddweud wrth y byd amdano fo.

"Doedd 'na neb arall roeddan ni'n ei adnabod efo enw tebyg - roedd pawb arall yn Jones neu'n Davies. Roedd yr enw mor wahanol."

Pang o euogrwydd

Ond wrth fynd yn hŷn fe newidiodd Siân ei meddwl.

"O'n i'n teimlo mod i'n amharchu [=disrespect] dad wrth beidio arddel ei enw fo.

"Ges i ryw bang o euogrwydd [guilt] ryw ddiwrnod a meddwl 'Duw annwyl dad, dyna ydy'n enw fi, pam nad ydwi'n ei ddefnyddio fo?' felly mi newidiais i o ar Facebook ac wedyn roedd pawb yn gwybod!

"Mi ddechreuais i gwestiynu fy hun pam nad o'n i'n ei ddefnyddio fo achos mae'n cynnwys enw nhad ac enw taid - Llywelyn oedd taid - felly pam ddim ei arddel o? Dyna ydy'n enw fi. Enw wedi ei Seisnigo ydy Roberts."
  
Cyfuniad unigryw

Cyn i Gymru ddod o dan gyfraith Lloegr a gorfod cofnodi enwau yn y dull Saesnig, roedd yr enwau traddodiadol yn ffordd o ddangos achau a pherchnogaeth tir meddai'r darlithydd hanes Dr Nia Powell.

"Yn aml iawn, byddai tri enw neu fwy yn cael ei roi fel hyn," meddai Dr Powell, er enghraifft Gruffydd ap Llywelyn ap Cynan.

"Byddai'n weddol brin cael yr un cyfuniad [combination] ac felly roedd yn rhoi enw go unigryw.

"Roedd hyn yn gwneud achau rhywun yn amlwg iawn ac roedd hynny'n bwysig er mwyn dangos yr hawl i etifeddu tir."

Roedd hyn yn arferiad cyffredin tan y 15fed ganrif. Wedyn dechreuodd uchelwyr Cymru ddefnyddio'r dull oedd yn cael ei ddefnyddio yn Lloegr o roi cyfenw teuluol parhaol a threiglodd hyn i weddill y boblogaeth erbyn y 19eg ganrif.

Felly byddai enw fel Rhys ap Gruffudd yn troi'n Rees Griffiths.

Ab Owen

Ond wnaeth yr 'ap' ddim diflannu'n llwyr chwaith - cael ei addasu wnaeth o.

"Mae rhai enwau wedi eu ffosileiddio mewn cyfenwau fel Powell - ap Hywel; ap Huw wedi mynd yn Puw; ap Robert yn Probert; ap Richard yn Pritchard ac yn y blaen," meddai Nia Powell.

'Ab' oedd y ffurf cyn enw gyda llafariad felly mae Bevan, Bifan, Bowen, Beynon a Bennion (o ab Einion) yn dod o'r un broses hefyd.

Y 'Mac' Gwyddelig

Mae'r un traddodiad mewn cyfenwau sy'n cychwyn efo 'Mac' yn Iwerddon a'r Alban sy'n dod o'r un gair â 'mab', meddai Dr Powell.

Mae'r un traddodiad yn bodoli mewn nifer o wledydd eraill fel Sgandinafia a Gwlad yr Ia a hefyd yn y Dwyrain Canol - yr un ystyr sydd i 'ibn' a 'bin', fel yn enw Osama bin Laden.

Ychwanegu 's' ar ddiwedd enw yw'r hen ffordd batronymig Saesneg hefyd.

Ond nid dyma'r unig ffordd draddodiadol o enwi.

Mae'r arferiad o ddefnyddio enw sy'n disgrifio person yn mynd yn ôl yn bell, meddai Nia Powell.

"Os oeddech chi'n bryd [complexion] tywyll, fe allech chi gael yr enw Du, os oedd ganddoch chi wallt coch, fe allech chi fod yn Goch ac os oeddech chi'n berson addfwyn, ffeind, mi gaech chi'r enw Annwyl."

Daw Gethin hefyd o Cethin, sy'n golygu tywyll.

"Mae nifer o'r cyfenwau Cymraeg hyn sy'n ddisgrifiad corfforol wedi goroesi yn Saesneg e.e. goch wedi troi'n Gough, melyn yn Mellings, du yn Dee er enghraifft John Dee, Llwyd yn Lloyd a hefyd tew o bosib yn troi'n Dew," meddai.

Enwi ar ôl eich swydd

Mae rhai o'n cyfenwau yn dod o enw sy'n deillio [stem from] o alwedigaeth benodol.

"Roedd hyn yn fwy cyffredin yn Saesneg," meddai Nia Powell (e.e. Archer, Baker, Butcher) "ond mae 'na enghreifftiau Cymraeg hefyd e.e. Gof - o bosib wedi troi'n Gove yn Saesneg."

Mae'n bosib hefyd mai o'r un ystyr yn un o'r ieithoedd Celtaidd, fel Hen Wyddeleg, y daw Gove.

Mae nifer o enwau hefyd ar ôl llefydd e.e. Trefor, Aethwy, Pennant a Prysor.

Daw'r enw Nanney o blasty Nannau ger Dolgellau a Lougher o Gasllwchwr.

Beth am y fam?

Prin ydy'r enghreifftiau o enwi ar ôl y fam yn Gymraeg, meddai Dr Powell, ond roedd 'na rai, yn enwedig fel llysenwau.

"Mae gen i lyfr sy'n rhestru pwy oedd yn talu trethi Edward y cyntaf adre," meddai Siân Llywelyn Ferch Elfed, "ac mae'r enwau yn wirioneddol anhygoel.

"Enwau fel Urien Farfgoch ap Gwerfyl - bron iawn fel llysenwau yn disgrifio sut oedd rhywun yn edrych.

"Ac roedd enw'r fam yn cael ei ddefnyddio weithiau yn hytrach nag enw'r tad, dwi ddim yn gwybod a oedd hynny'n golygu fod gan y ferch statws, fod y tad 'di marw neu nad oedd na dad?

"Dwi ddim yn awgrymu am funud bod ni'n mynd nol i enwi fel'na ond pam ddim defnyddio 'ap' neu 'ferch' os mai dyna'r traddodiad?"

Câi'r lleidr penffordd Twm Siôn Cati ei adnabod ar ôl ei fam, Cati Jones, hefyd.
Fe barhaodd y traddodiad o enwi ar ôl y tad heb yr ap neu ab neu ach mewn ffyrdd eraill hefyd: "Yng nghyfrifiad 1841 ac 1851 er enghraifft yn lle bod Robert yn cael ei gofrestru yn fab i John Davies, byddai'n cael ei gofrestru fel Robert Jones.

"Byddai ei blant yntau wedyn yn rhywbeth Roberts," meddai Nia Powell.

Mae'r traddodiad o roi enw bedydd y tad yn ail enw ar blentyn, heb 'ap' neu 'ach', yn gyffredin hefyd y dyddiau hyn.



Mam Merched y Wawr

Diolch i BbC Cymru Fyw am yr erthygl hon.

Wrth i fudiad Merched y Wawr ddathlu ei ben-blwydd yn 50 efallai y bydd rhai'n synnu i glywed mai Saesnes oedd sylfaenydd y mudiad Cymreig yma.

Zonia Bowen o Sir Efrog oedd yn bennaf gyfrifol am ddechrau'r mudiad ar ôl iddi symud i fyw i bentref bach gwledig y Parc ger y Bala ynghanol y chwedegau.

Pan glywodd hi bod cangen o Sefydliad y Merched - y WI - yn cael ei sefydlu yno roedd hi'n meddwl y byddai'n gyfle da i ymarfer ei Chymraeg a dod i adnabod menywod y pentref yn well.

Ond pan ddywedwyd wrth yr aelodau mai Saesneg oedd iaith y sefydliad ac nad oedd modd iddyn nhw gael ffurflenni a gwaith papur yn Gymraeg fe heriodd hi hynny ac aethon nhw ati i greu cangen Gymraeg.
Mae Zonia a rhai o'r aelodau cyntaf eraill yn y Parc, Sylwen Lloyd Davies a Lona Puw, yn dweud sut y trodd y gangen honno yn fudiad cenedlaethol mewn cyfres newydd ar Radio Cymru.
  
Gweld o'r tu allan

Efallai fod y ffaith ei bod yn dod o'r tu allan i Gymru yn golygu ei bod yn fwy parod i herio'r drefn meddai Zonia Bowen wrth Cymru Fyw:

"Pe buaswn i wedi cael fy magu yn Gymraes, efallai y baswn i wedi cymryd pethau yn ganiataol fy hunan.

"Doedd y merched yn y Parc, y rhan fwyaf ohonyn nhw, ddim yn sylweddoli bod y Gymraeg mewn perygl a ddim yn hidio.

"Roedden nhw'n ei chymryd yn ganiataol. Doedd dim byd yn y Parc oedd yn Saesneg o gwbl ond roedden nhw jyst yn cymryd hwn fel y sefyllfa, fod y Gymraeg yn ddiogel."

Cyfnod o brotest

Yn wreiddiol o Sir Efrog, roedd Zonia wedi dysgu Cymraeg ar ôl dod i'r brifysgol ym Mangor.

Roedd hi'n briod â'r bardd a'r archdderwydd Geraint Bowen a'r ddau yn magu teulu mewn cyfnod lle roedd pobl ifanc yn protestio.

Bum mlynedd cyn sefydlu'r gangen gyntaf yn y Parc roedd Saunders Lewis wedi traddodi ei ddarlith radio enwog, Tynged yr Iaith, oedd yn darogan marwolaeth yr iaith os nad oedd newid mawr yn digwydd.

"Roedd sawl peth yn effeithio arna' fi pryd hynny," meddai Zonia.

"Un oedd agwedd Geraint, roedd e'n frwdfrydig iawn dros y Gymraeg. Cymreictod oedd popeth iddo fe. Dwi'n synnu weithiau ei fod wedi dewis priodi Saesnes i fod yn onest!

"Ond hefyd beth oedd yn digwydd yn y gymdeithas o gwmpas - Saunders Lewis ac araith Tynged yr Iaith ac Eileen Beasley yn gwrthod talu treth incwm nes cael ffurflenni yn Gymraeg a Chymdeithas yr Iaith yn brwydro dros lot fawr o bethe'.

"Ac roeddwn yn teimlo, pe baen ni yn y Parc yn mynd i dderbyn bod y WI yn Saesneg i gyd ein bod ni'n gadael yr ochr i lawr fel petai."

Ymddiswyddo dros grefydd

Mae'r stori am sefydlu'r mudiad yn y Parc yn cael ei dweud hefyd yn hunangofiant Zonia Bowen, 'Dy bobl di fydd dy mhobl i' (Y Lolfa).

Yn y gyfrol mae hi'n datgelu hefyd mai crefydd oedd y rheswm iddi ymddiswyddo fel Llywydd y mudiad ar ôl 10 mlynedd.

Roedd Zonia yn anffyddwraig ac roedd Merched y Wawr wedi ei sefydlu fel mudiad seciwlar, di-grefydd.

Ond dywed fod rhai aelodau wedi "defnyddio llwyfannau a threfniadau swyddogol y mudiad i hyrwyddo eu crefydd hwy [Cristnogaeth] a rhai pobl eraill yn teimlo eu bod nhw'n cael eu cau allan o rai o'r cyfarfodydd o'r herwydd."

Ymateb i'r angen

Doedd Zonia ddim yn disgwyl i'r mudiad wnaethon nhw ei sefydlu bara: "Sylweddolais fod Merched y Wawr yn ymateb i'r angen a oedd yn bodoli ar y pryd, ond y byddai angen mudiad o fath arall o bosibl yn y dyfodol, a byddai'n rhaid derbyn hynny.

"Nid y mudiad ei hun a oedd yn bwysig ond y math o waith roedd yn gallu ei gyflawni tuag at ddyfodol yr iaith Gymraeg a'i ffyniant ar dafodau mamau a merched o bob oed," meddai.

"Efallai bod merched yn edrych ar Merched y Wawr fel rhywbeth i hen wragedd, rhywbeth hen ffasiwn - oni'n sylweddoli ar y dechrau y buasai hynny efallai'n digwydd ac y buasai angen rhywbeth mwy modern i Gymru."

Ond mae'r mudiad yn dal i fynd 50 mlynedd yn ddiweddarach a chlybiau Gwawr hefyd wedi eu sefydlu bellach.

Cyfrifoldeb y Cymry Cymraeg

Fe ddysgodd Zonia Bowen Gymraeg fel myfyrwraig ifanc o Loegr am ei bod "eisiau bod yn rhan o bethau" pan sylweddolodd fod y rhan fwyaf o'i ffrindiau yn siarad Cymraeg a hithau'n teimlo "allan ohoni".

"Dwi'n credu mai dyna be' sy'n bwysig heddiw, bod pobl ddi-Gymraeg eisiau bod yn rhan o'r bywyd Cymraeg felly mae fyny i'r Cymry wneud y bywyd Cymraeg mor ddiddorol bod pobl eisiau bod yn rhan o hynny," meddai.

"Mae'r Cymry yn rhy dueddol o roi mewn a dechre siarad Saesneg os bydd grŵp o bobl i gyd yn siarad Cymraeg ond un.

"Ond pe bai fy ffrindiau ddim wedi parhau i siarad Cymraeg falle' na faswn i wedi mynd ati fy hunan i ddysgu Cymraeg. Felly dwi'n teimlo ei bod hi fyny i'r Cymry Cymraeg eu hunain.
"Mae'n anodd iawn i bobl sydd ddim yn frwdfrydig dros y Gymraeg sylweddoli bod rhaid gwneud rhywbeth pendant i wneud rhywbeth yn Gymraeg," meddai.

Mae'r gyfres o ddwy raglen yn trafod y cyfnod cynnar yn 1967 a gwaith y mudiad tu hwnt i hynny wrth iddi nodi 50 mlwyddiant yn 2017.

Siaradodd Cymru Fyw gyda Zonia Bowen yn wreiddiol yn 2015.


Monday 1 May 2017

Celwyddgwn

Sgript Slam - Cyfres o sgetsys wedi'u sgwennu gan wrandawyr a mynychwyr gweithdai Sgript Slam Radio Cymru.

Bwletin Tywydd: 4'10" i mewn

Celwyddgwn:  5'05" i mewn